Voltaire

Voltaire (Wolter), właśc. François-Marie Arouet (Voltaire jest pseudonimem artystycznym; ur. 21 listopada 1694 w Paryżu, zm. 30 maja 1778 w Paryżu) – francuski pisarz epoki oświecenia, filozof, dramaturg i historyk. Tworzył satyry, powieści, dramaty oraz „Listy”.

Prowadził ożywioną korespondencję (zachowało się 23 tysiące jego listów). Bulwersował opinię publiczną krytycyzmem i śmiałością przekonań. Wiele podróżował.

Był osobowością złożoną, wyrażał nieraz sprzeczne poglądy, jego postępowanie nierzadko było kontrowersyjne, dlatego wiele różnych ideologii (posługując się wyrwanymi z kontekstu cytatami Voltaire’a) uznało go za swojego patrona (np. ateiści, deiści, rewolucjoniści). Voltaire’owi w rzeczywistości nie można przypisać w pełni żadnej ideologii. Był przede wszystkim zwolennikiem liberalizmu, traktującym z rezerwą każdą religię i ideologię.

Biografia

Lata nauki

Urodził się jako ostatnie dziecko bogatego notariusza François Arouet i Marie Marguerite Daumart. W 1704 rozpoczął naukę w kolegium jezuickim w Paryżu (obecnie liceum Louis-le-Grand), gdzie należał do najbardziej wyróżniających się uczniów (celował zwłaszcza w filozofii i retoryce). Zetknął się również z libertynami, których wolnomyślicielski i sceptyczny punkt widzenia ukształtował jego własny światopogląd. We wrześniu 1713 roku ambasador francuski Pierre-Antoine de Castagnéry, markiz de Châteauneuf (1647-1728) wyruszył z Paryża by objąć swą placówkę dyplomatyczną w Hadze. Towarzyszył mu Voltaire jako sekretarz ambasady.

Ofiara despotyzmu

Lata 1717-1718 spędził uwięziony bez wyroku w Bastylii na podstawie podejrzenia o autorstwo pamfletów przeciwko regentowi Filipowi II Orleańskiemu. W więzieniu napisał swoją pierwszą sztukę teatralną Edyp (pod pseudonimem Voltaire); sztuka odniosła ogromny sukces w kilka miesięcy po jego wyjściu na wolność. W 1726 na skutek zwady z Guy de Rohan-Chabot (tzw. Chevalierem de Rohan), Voltaire został ponownie zamknięty bez wyroku w Bastylii.

Wyjazd do Anglii

Po uwolnieniu postanowił wyjechać do Anglii, gdzie przebywał do roku 1729. Gościny udzielił mu w swym domu Sir Everard Fawkener (1684-1758) brytyjski dyplomata i kupiec. Odkrył w Anglii zupełnie inne państwo niż represyjną, rządzoną przez absolutystycznego króla Francję. Zachwycił się naukowymi, filozoficznymi i politycznymi osiągnięciami Anglików; studiował teorie Izaaka Newtona i filozofię Johna Locke’a. Wielki wpływ na Voltaire’a jako historiografa wywarł polityk torysowski i historiograf Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke. W swoich Listach filozoficznych, wydanych wpierw po angielsku (English Letters), a następnie po francusku (Lettres philosophiques) Voltaire starał się przekazać Francuzom osiągnięcia Anglików.

Powrót do Francji

Po powrocie do Francji związał się z jedną z najwybitniejszych kobiet tamtej epo

Na emigracji w królestwie Prus

W latach 1750–1753 przebywał na dworze króla Prus Fryderyka II Wielkiego w Berlinie i Poczdamie, jednak przyjaźń niezależnego filozofa i kapryśnego króla skończyła się kłótnią. Voltaire jeszcze na granicznym przejściu miał kłopoty urzędnicze, była to zemsta króla.

Genewa

W 1755 osiadł w majątku Délices, na terytorium Republiki Genewy. Tu także popadł w konflikt, tym razem z kalwińskimi pastorami. Krytykowali oni „zbyt swobodnego” ducha przedstawień teatralnych, jakie organizował filozof.

Ostatnie lata życia

W 1758 przeniósł się do posiadłości w Ferney niedaleko Genewy (był to rodzaj „ziemi niczyjej” na granicy francusko-genewskiej). Tu dał się poznać jako utalentowany zarządca i człowiek intere

Pogrzeb

Rząd rewolucyjny z uroczystym ceremoniałem przeniósł 11 lipca 1791 jego zwłoki do Panteonu, gdzie do dziś spoczywa obok Jean-Jacques Rousseau. Pochowano go z wyjątkową pompą. Przebieg uroczystości i stroje uczestników zaprojektował Jacques-Louis David. Głównym elementem ceremonii był pochód w historycznych i współczesnych kostiumach, które miały ilustrować dzieje rewolucji. Niesiono m.in. model Bastylii, a na wozie triumfalnym jechał aktor przebrany za Woltera. Skronie owego „Woltera” wieńczyła alegoria Sławy. W najbardziej podniosłym momencie zaśpiewano Chór patriotyczny do słów Woltera. Muzykę skomponował do niego François-Joseph Gossec, a wykonywał go chór męski z towarzyszeniem orkiestry wojskowej. Taka obsada pojawiła się po raz pierwszy w historiiD. Gwizdalanka, Muzyka i polityka, PWM Kraków 1999, s. 48-49..

Poglądy i etyka Voltaire’a

Bóg i religia

w 1778 roku. W zbiorach National Gallery of Art

Dzieła Voltaire’a cechuje krytycyzm, odrzucenie autorytetów oraz tolerancja dla różnorodnych postaw, racjonalizm, odrzucenie instytucji Kościoła. W dogmatyzmie religijnym dostrzegł przyczyny nietolerancji, braku wolności, prześladowań i niesprawiedliwości.

Voltaire uważał, że należy pozbyć się przesądów religii objawionej i przyjąć religię rozumową (naturalną, deizm), której wymaga moralność (Gdyby Boga nie było, należałoby Go wymyślić), odrzucał więc koncepcję „bożej opatrzności”, kwestię „dobrego Boga”, który pozwala na istnienie zła (zob. teodycea, problem zła), pozostawiał bez odpowiedzi.

Twierdził, że można dowieść, że Pięcioksiąg Mojżesza był fałszerstwem z czasów, gdy w basenie Morza Śródziemnego panowała kultura helleńska co widać, jego zdaniem, już po samych tytułach ksiąg: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium. W rzeczywistości jednak Pięcioksiąg nie posiadał nawet tytułów poszczególnych ksiąg. Fałszerstwem z czasów kultury helleńskiej miały być jego zdaniem również I księga Samuela i II księga Samuela, czego dowodem miało być użycie we francuskim przekładzie (z którego korzystał Voltaire) słowa Pytia (w oryginale to słowo nie występuje) na określenie wróżki, która na żądanie Saula wywołała zmarłego Samuela w EndorAb Ovo, s. 16, Mikołaj Szymański.

Natomiast do panującej we Francji religii katolickiej, tak jak do wszystkich innych religii (w tym protestantyzmu, judaizmu i islamu) odnosił się wręcz wrogo. Jego najsłynniejsze zdan

Tolerancja

Voltaire’owi przypisuje się słynne sło

W przedmowie do Traktatu o tolerancji (1767) napisanej przez wydawców kehlski

W roku 1762 zaangażował się w obronę Jana Calasa, protestanta fałszywie oskarżonego przez katolickich duchownych i skazanego na śmierć, a także w procesy Pierre-Paula Sirvena, La Barre’a, Montbailli’ego. W tych procesach Voltaire energicznie bronił ofiar fanatyzmu religijnego i archaicznego prawa, apelując do europejskiej opinii publicznej.

Czasem jednak zwalczał poglądy innych; na niektórych swych przeciwników nasyłał policję, a jego spór z Pierre Louis Maupertuisem mógł przyczynić się do samobójstwa tego uczonego.

Filozofia

• Voltaire reprezentował tzw. „wojujący humanizm” i racjonalizm XVIII wieku.
• Inspirował się poglądami Johna Locke’a, rzecznika liberalizmu (umowa społeczna nie likwiduje praw naturalnych jednostki).
• Poznanie kształtuje się przez doświadczenie; wszystko poza tym jest hipotezą.
• Człowiek jako istota rozumna musi sam dążyć do kształtowania własnego losu i rozwoju dzięki wiedzy, technice, sztuce i dobremu ustrojowi społecznemu.
• Sprawiedliwość jest wartością uniwersalną, ponadkulturową.
• Tzw. „cnota” (franc. vertu), czyli skłonność do czynienia dobra sobie i innym, wynika z potrzeb uczuciowych i z interesu społecznego.

Voltaire a Polska

Stosunek Voltaire’a do rozbiorów Polski uznaje się czasem za przejaw niekonsekwencji; Voltaire – uważany często za ofiarę despotyzmu i obrońcę wolności – w tym przypadku miał zachować się zgodnie z wyznawaną przez siebie i typową dla swoich czasów koncepcją absolutyzmu oświeconego. Trzeba jednak pamiętać, że Polska miała opinię kraju fanatyków religijnych (zob. konfederacja barska i tumult toruński) i wyzyskującej chłopów okrutnej nieoświeconej szlachty; Voltaire po prostu uznał, że chłopom i mieszczanom tyranizowanym przez szlachtę na pewno nie będzie gorzej w granicach państw zaborczych niż w nietolerancyjnej Rzeczypospolitej.

Najlepsze możliwości realizacji większości swych wizji widział Voltaire w warunkach niedemokratycznego absolutyzmu, w którym wykształcony i mądry władca wymuszał na poddanych wprowadzenie nowych, lepszych zasad.

Szanse na wprowadzenie postulowanych przez siebie reform widział w reformujących się w duchu oświeceniowym monarchiach; Prusach Fryderyka II oraz Rosji Katarzyny II, którzy uznali go za swego doradcę, zarządzając jednak swoimi krajami w sposób znacznie odbiegający od oświeceniowych wzorców wolności. Voltaire ulegał ich zapewnieniom i propagandzie odnośnie sytuacji w Polsce i sławił Katarzynę II, która wprowadziła do Rzeczypospolitej armię rosyjską w celu stłumienia konfederacji barskiej w 1768 ro

„Armia ta zjawiła się jedynie w celu opieki nad dysydentami w razie, gdyby ich chciano gwałtem zniszczyć. Zdumiano się na widok armii rosyjskiej, bardziej pilnującej w środku Polski karności niż jej kiedykolwiek miały wojska polskie. Miast pustoszyć wzbogacała kr

Na tej samej zasadzie Voltaire komplementował też Fryderyka

Ustrój Rzeczypospolitej budził kontrowersje w czasach Voltaire’a i budzi je do dziś. Przez krytyków był i jest uznawany za archaiczną oligarchię, która doprowadziła Polskę do kryzysu ekonomicznego i anarchii. W Polsce obowiązywały prawa pozbawiające innowierców wszelkich praw politycznych; również mieszczanie byli grupą dyskryminowaną. Takie państwo nie mogło liczyć na poparcie ówczesnych intelektualistów. Reformy w Polsce (Konstytucja 3 maja) przyszły zbyt późno, aby miały szansę na praktyczną realizację. W tej sytuacji mniej dziwi fakt, że Voltaire uznał zagarnięcie Polski przez monarchie „oświeconego absolutyzmu” za fakt pozytywny.

Najważniejsze dzieła

• Œdipe (Edyp), 1718
• La Henriade (Henriada), 1728
• Histoire de Charles XII (Historia Karola XII), 1730
• Brutus, 1730
• Zaïre, 1732
• Lettres philosophiques (Listy filozoficzne), 1734
• Adélaïde du Guesclin, 1734
• Le fanatisme ou Mahomet (Fanatyzm, czyli Mahomet), 1736
• Mondain (Światowiec), 1736
• Epître sur Newton (Rozprawa o Newtonie) 1736
• Zadig, 1748
• Micromégas (Mikromegas), 1752
• Candide ou l’Optimisme (Kandyd, czyli optymizm), 1759
• Dictionnaire philosophique (Słownik filozoficzny), 1764
• Traité sur la tolérance (Traktat o tolerancji), 1767
• ‘L’Ingénu (Prostaczek), 1767

Bibliografia

• Voltaire, Traktat o tolerancji napisany z powodu śmierci Jana Calasa; przeł. i opracowali Zdzisław Ryłko i Adolf Sowiński, PIW, Warszawa 1988, s. 223.
• Voltaire, Powiastki filozoficzne (Zadig, Tak toczy się światek, Kandyd, Prostaczek, Memnon, Historia podróży Skarmentada, Mikromegas, Historia dobrego bramina, Białe i czarne, Jeannot i Colin, Człowiek o czterdziestu talarach, Biały byk, Uszy hrabiego Chesterfield i kapelan Gudman); przeł. i opracował Tadeusz Żeleński (Boy), PIW, Warszawa 1955, s. 680.
• Voltaire, Refleksye; przeł. i opracował Grzegorz Glass, Nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego, Lwów 1911, s. 192
• Voltaire, Syn marnotrawny – komedia w pięciu aktach; przeł. Stanisław Trembecki; opr. Jerzy Adamski, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1951, s. 97
• Voltaire, Księżniczka Babilonu, Opolpress 1993, s. 244
• Voltaire, Pamiętniki, Książka i Wiedza, Warszawa 1994, s. 96
• Voltaire, ”Aforyzmy – Wolter” – opr. Michał Mroziński, PIW, Warszawa 1976, s. 68
• Voltaire, Pogawędki i dialogi

• Jean Orieux, Wolter, Warszawa 1986 (Cy
• A. Maurois, Wolter
• K. Dzierżawin, Wolter
• N. Mitford, Wolter zakochany, Warszawa 1979.
• T. Adorno, M. Horkheimer, Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne, Warszawa 1994.
• P. Napierała, Paryż i Wersal czasów Voltaire’a i Casanovy, Libron Kraków 2012.
• P. Chanau, Cywilizacja wieku oświecenia
• P. Hazard, Myśl europejska 18 wieku od Monteskiusza do Lessinga; przeł. Halina Suwała